Bếp lửa trong đời sống tinh thần của người M’nông

Với người M’nông, bếp lửakhông chỉ là nơi để nấu chín thức ăn, sưởi ấm trong mùa đông lạnh giá, xua đuổithú dữ mà còn là nơi gắn kết các thành viên trong gia đình, cộng đồng lại vớinhau; đồng thời bếp lửa còn là một vị thần mang lại nhiều may mắn cho các thànhviên trong gia đình.

Mỗi khi trong bon làng có nhà nào dựngxong nhà mới, muốn dọn về ở thì việc đầu tiên là phải tổ chức nghi lễ làm bếpvà nhóm lửa. Việc làm bếp của đồng bào M’nông khá công phu và tỉ mỉ. Bếp thườngđược làm theo hình vuông được đặt phía bên phải hoặc giữa nhà, độ lớn, nhỏ tuỳthuộc vào căn nhà rộng hay hẹp. Trước khi đặt bếp thì chủ nhà phải vào rừnghoặc đến những con thác để tìm kiếm 3 hòn đá to, nhẵn, có kích thước giống nhaurồi mang về kê làm bếp sau đó lựa chọn ngày giờ để sắm sửa mâm cỗ làm lễ cúngxin tổ tiên và các đấng thần linh cho phép được vào nhà mới. Lễ vật cúng gồm 1ché rượu cần, một con gà. Người chủ nhà sẽ cầu khấn tổ tiên và thần bếp phù hộcho gia đình luôn gặp may mắn và ít bệnh tật. Sau đó, người cúng lấy huyết củacon gà bôi lên thành bếp rồi lấy huyết gà nhỏ giọt, thoa chính giữa cửa giannhà để trừ tà ma và xua đuổi sự xui xẻo. Khi làm xong tất cả các thủ tục thìngười có uy tín nhất trong làng sẽ là người nhóm lửa và bếp lửa của gia đìnhmới này sẽ được giữ cháy liên tục trong vòng 1 ngày 1 đêm với ước nguyện sẽ xuađuổi tà ma, thú dữ và mọi điều xui xẻo.

Thi thổi cơmcủa phụ nữ M’nông huyện Đắk Mil trong ngày hội văn hóa các dân tộc năm 2011.Ảnh: Y K’răk

Không chỉ đơn thuần là nơi nấu chín thứcăn, bếp lửa đối với đồng bào M’nông còn là biểu tượng của sự đoàn kết giữa cácthành viên trong gia đình. Theo quan niệm của đồng bào M’nông thì bếp lửa chínhlà “linh hồn” của một ngôi nhà, là nơi quy tụ mọi thành viên trong cộng đồnglại với nhau và gia đình, bon làng có ăn nên làm ra hay không cũng do “thầnlửa” ban thưởng. Vì thế, trong quá trình sử dụng bếp lửa, đồng bào M’nông cũngcó những quy định rất nghiêm ngặt như không được bước chân qua bếp, nhổ nước bọtvào than, tro và nhất là việc dùng cọc chuồng trâu, lợn để đun nấu. Mặt khác,củi phải đun đúng chiều gốc vào trong bếp để “tránh khi sinh nở thai sẽ bịngược”; khi đun nấu không để nước sôi tràn xuống bếp sẽ làm ăn lụi bại. Ngườiphụ nữ khi đun nấu không được ngồi giữa bếp lửa mà phải ngồi hai bên và ngồitheo tư thế bó gối. Thậm chí, khi phụ nữ sinh nở thì người chồng phải làm mộtcái bếp riêng để cạnh giường chứ không được dùng chung bếp chính với gia đình.Bởi họ quan niệm, trẻ nhỏ mới sinh ra khi bế tới bếp lửa để sưởi ấm lỡ may tèvào bếp sẽ khiến cho thần bếp nổi giận và phạt gia đình đau ốm, nghèo khó...Đặcbiệt, tuyệt đối không tuỳ tiện vứt lá tươi vào bếp đang cháy vì làm như vậykhuôn mặt sẽ sớm già nua, héo hắt và trong quá trình sinh hoạt của mình thìtuyệt đối không được di chuyển bếp. Những việc làm đó được xem là xúc phạm đếnthần bếp và sẽ bị thần bếp quở phạt.

Nghệ nhân YK’rang ở bon Pi Nao, xã Nhân Đạo (Đắk R’lấp) truyền dạy cách sử dụng nhạc cụdân tộc bên bếp lửa

Già Y K’rang ở bon Pi Nao, xã Nhân Đạo (Đắk R’lấp)cho biết: “Trong đời sống sinh hoạt của đồng bào chúng tôi, bếp lửa luôn gầngũi, gắn bó không thể tách rời. Bếp lửa có sức mạnh to lớn và thiêng liêngtrong ngôi nhà. Cho dù đi đâu, làm gì, khi về nhà, các thành viên luôn quâyquần bên bếp lửa và kể cho nhau nghe những gì liên quan đến cuộc sống”. Còn giàY Măng ở bon Bu Kol, phường Nghĩa Tân (Gia Nghĩa) nói: “Bếp lửa gắn liền vớicuộc sống chúng tôi từ khi sinh ra và đến khi qua đời. Mỗi khi gia đình hay bonlàng có việc gì vui, muốn phổ biến, truyền đạt lại ngồi bên bếp lửa. Bếp lửanhư vị thần chứng giám cho cuộc nói chuyện này”.

Có thể nói, lửa luôn có mặt trong đờisống của con người và trở thành biểu tượng trong đời sống tinh thần của đồngbào M’nông nói riêng và các dân tộc nói chung. Ngày nay, tuy cuộc sống của đồngbào đã có sự thay đổi theo hướng hiện đại nhưng những tập tục xung quanh bếplửa vẫn được giữ nguyên.

Bài, ảnh:Mỹ Hằng