Nông nghiệp Đắk Nông đối diện thách thức của biến đổi khí hậu 

Từ những “hiện tượng lạ”

Nhiều năm về trước, người nông dân Đắk Nông đã chứng kiến những “hiện tượng lạ” trong sản xuất nông nghiệp như: sâu bệnh lạ, hạn hán kéo dài ngay trong mùa mưa hoặc cây trồng ra hoa sớm hơn dự kiến… Những hiện tượng này do không xảy ra thường xuyên và theo chu kỳ nhất định nên người dân xem đó là những sự cố hy hữu tự nhiên.

Thế nhưng gần đây, một số hiện tượng đã gần như trở thành nỗi lo của nông dân như một số cây trồng chủ lực truyền thống ra hoa sớm hơn thời vụ; hạn hán rõ nét hơn ở một số khu vực; dông lốc bất thường làm gãy đổ cây trồng, sạt lở đất…

Đó là những biểu hiện thực tế của biến đổi khí hậu khi trái đất đang dần ấm lên. Mặc dù, những hiện tượng như El Nino, La Nina, ngập mặn lan rộng do mực nước biển dâng chưa ảnh hưởng nhiều đến nông nghiệp Đắk Nông, song sự thay đổi của thời tiết do nhiều nguyên nhân cũng đang tác động tiêu cực ngày càng rõ hơn đến sản xuất nông nghiệp.

Còn nhớ, năm 2018, chúng tôi về thực tế tại các xã như Tâm Thắng, E Apô của huyện Cư Jút. Những máy nổ mã lực cao nổ oành oạch suốt đêm lẫn ngày để đưa các mũi khoan vào sâu trong lòng đất tìm kiếm nguồn nước ngầm. Người dân thì nói chưa năm nào hạn hán như năm này. Cây trồng héo khô hằng ngày, chờ cơ hội sống sót bằng việc nuôi hy vọng vào “canh bạc” của chủ vườn về những mũi khoan tìm nguồn nước. Có hộ dân, với 1,6 ha rẫy mà khoan tới 18 mũi khoan, mũi nào cũng có độ sâu từ 80 -100m nhưng không tìm được nguồn nước. Trong khi đó, một số vùng trũng, cây trồng của người dân lại ngập lụt ở thời điểm lẽ ra đang là mùa khô theo chu kỳ thời tiết hàng năm.

Các hiện tượng bất thường này, ở góc độ khoa học thì đó là hiện tượng cực đoan của tự nhiên do tác động tiêu cực từ biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, với người dân, có chăng cũng chỉ là những “hiện tượng lạ” của tự nhiên.

Đến… những điều không còn lạ

Nếu như nhiều năm về trước, một số hiện tượng bất thường trong sản xuất nông nghiệp của người dân được xem như “hiện tượng lạ” thì đến nay, dần già đã trở thành điều không còn lạ bởi chu kỳ, tần suất diễn ra của những tác động từ thời tiết đến sản xuất nông nghiệp ngày một nhiều hơn, thậm chí mang tính chu kỳ khá rõ nét.

Theo những nông dân có kinh nghiệm, chu kỳ sinh trưởng, ra hoa, đậu trái của một số loại cây trồng chủ lực ở Đắk Nông đã có sự thay đổi so với trước.

Đơn cử như cây cà phê, được gọi là một trong những cây trồng dễ tính với người dân Đắk Nông thì nhiều năm nay cũng “đỏng đảnh”, với những bất thường trong chu kỳ ra hoa, đậu trái.

Để cây cà phê ra hoa, đậu trái tốt nhất, thời điểm “vàng” theo người dân thì cây cà phê phải được ép đến cao điểm của mùa khô (tháng 1 đến tháng 2 hàng năm). Khi cà phê cương nụ đủ độ, lúc này, tưới đủ lượng nước (hoặc gặp mưa), hoa cà phê sẽ bung đều và cho tỷ lệ đậu quả tốt nhất. Tuy nhiên, thời gian gần đây, thông thường, khi cây cà phê chưa đủ độ cương nụ thì thời tiết lại đổ mưa khiến cà phê bung nụ sớm, tỷ lệ đậu quả thấp. Quá trình cà phê ra hoa, gặp thời tiết mưa nhiều nên tỷ lệ thối quả cao, năng suất cà phê thấp. Điều này cũng diễn ra với một số cây trồng như điều, bơ…

Chưa kể, một số cây trồng chủ lực của Đắk Nông như hồ tiêu, cà phê, bơ phụ thuộc khá nhiều vào biên độ nhiệt trong quá trình sinh trưởng, ra hoa, đậu quả. Đây chính là đặc điểm tạo nên tính đặc trưng về lợi thế nông nghiệp Đắk Nông nói riêng, Tây Nguyên nói chung. Tuy nhiên, biến đổi của khí hậu từ sự ấm dần lên của thời tiết khiến biên độ nhiệt theo chu kỳ trong năm tăng lên đang làm thay đổi tính đặc trưng của các loại cây trồng này. Nói cách khác, khí hậu thay đổi đã làm thay đổi chu kỳ phát triển, năng suất, chất lượng của các cây trồng truyền thống.

Thời tiết ấm dần lên cũng là môi trường thuận lợi cho nhiều loại sâu bệnh hại phát triển, phát sinh một số loại sâu bệnh trước đây chưa có. Một số giống cây trồng truyền thống không có các yếu tố kháng bệnh với những sâu bệnh mới…

Biến đổi khí hậu còn được nhận diện rõ nét hơn từ góc độ an ninh nguồn nước. Trong kinh nghiệm sản xuất nông nghiệp, ông cha ta thường có câu “nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống”. Ngày nay, khoa học phát triển, có thể nguồn giống được đưa lên vị trí quan trọng hàng đầu. Bởi, các nhà khoa học có thể can thiệp bằng việc sản xuất ra những loại giống có khả năng chống chọi với khô hạn tốt hơn, thích ứng với những điều kiện khí hậu cụ thể. Tuy nhiên, nếu an ninh nguồn nước bị đe dọa, chính là thách thức lớn nhất cho sản xuất nông nghiệp. Đặc biệt với Đắk Nông, một số cây chủ lực như cà phê, hồ tiêu… lại cần một lượng nước tưới khá lớn, với chu kỳ khá rõ ràng. Việc thiếu nước cục bộ hoặc suy giảm nguồn nước ở mức độ nhất định, nó sẽ tác động dài hơi đến sản xuất một số ngành hàng nông sản.

Ứng phó bằng sự thay đổi

Không phải bây giờ, mà từ nhiều năm nay, chúng ta đã có những hành động để ứng phó với sự biến đổi của khí hậu trong sản xuất nông nghiệp. Từ những hiện tượng thời tiết mang tính cực đoan, đến sự dịch chuyển vùng khí hậu đặc thù, sụt giảm nguồn nước tưới cục bộ, Đắk Nông đã có sự chuyển dịch cơ cấu một số cây trồng để ứng phó với sự thay đổi đó.

Trong sản xuất một số cây ngắn ngày như rau, hoa, quả, nhiều nhà vườn đã đầu tư nhà lồng, ứng dụng khoa học vào sản xuất để làm chủ được môi trường canh tác, bớt lệ thuộc vào sự tác động bất lợi của thiên nhiên.

Về cơ cấu cây trồng, tỉnh cũng đã chuyển dịch một số cây trồng có nhu cầu nguồn nước tưới cao sang những cây trồng cần ít nguồn nước hơn đối với những vùng khô hạn. Cùng với đó, Đắk Nông cũng đang khuyến khịch nông dân áp dụng các biện pháp canh tác tiết kiệm nguồn nước…

Tuy nhiên, một thách thức lớn đối với Đắk Nông trong ứng phó với biến đổi khí hậu là những cây trồng chủ lực, chiếm tỷ trọng lớn trong ngành nông nghiệp lại là những cây trồng dài ngày, tiêu hao nguồn nước lớn. Trong khi đó, tác động của biến đổi khí hậu đối với những loại cây trồng này nó lại diễn ra một cách “chậm rãi, từ từ” (trừ những trường hợp thời tiết cực đoan). Từ đây, sự thay đổi về tư duy, cách thức sản xuất của đa phần người dân trong ứng phó với sự biến đổi khí hậu cũng không quyết liệt. Việc chạy theo giá cả thị trường để mở rộng hoặc thu hẹp diện tích, bất chấp quy hoạch và khuyến cáo của cơ quan chức năng vẫn diễn ra phổ biến. Điều này đang đe dọa đến phát triển bền vững và an ninh nguồn nước. Khi một số cây trồng có nhu cầu tưới cao, được khuyến cáo không nên trồng ở những vùng hạn chế về nguồn nước nhưng người dân vẫn mở rộng diện tích nên đã khai thác cạn kiện nguồn nước, kể cả nước mạch và nước ngầm.

Bên cạnh đó, để can thiệp bằng giải pháp khoa học trong chống biến đổi của khí hậu, những loại cây trồng dài ngày ở Đắk Nông cũng cần sự đầu tư khá lớn về giống, cách thức canh tác… nên nhiều người dân vẫn chọn cách thức canh tác truyền thống.

Với sự tác động của con người, từ hiệu ứng nhà kính, diện tích rừng tự nhiên, thảm thực vật bị thu hẹp; xây dựng các công trình thủy điện làm thay đổi dòng chảy tự nhiên và sự gia tăng của hoạt động sản xuất công nghiệp đã và đang làm cho biến đổi khí hậu ngày càng rõ ràng hơn.

Ngoài sự ấm dần lên của nhiệt độ trái đất, sự suy giảm nghiêm trọng mạch nước ngầm, ô nhiễm nguồn nước mặt đang là thách thức trước mắt cho sản xuất nông nghiệp.

Điều này có lẽ ai cũng biết và cũng có thể nhận ra, nhưng không có nghĩa là ai cũng đã và đang hành động để giảm bớt những hệ quả tiêu cực này từ sự biến đổi khí hậu. Ứng phó bằng sự thay đổi nhận thức đến hành động, một thách thức trong sản xuất nông nghiệp mà khó để giải quyết trong ngày một, ngày hai.