Nguyên liệu và cách chế biến món cà đắng giã của người Mạ, Ê đê, M’nông tương đối giống nhau. Thành phần chính gồm cà đắng, ớt rừng (ớt hiểm), chanh, rau thơm và gia vị. Cà đắng của đồng bào dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh rất đa dạng. Nhiều loại cà đắng mọc tự nhiên trên triền đồi, núi được đồng bào đem về trồng trong vườn nhà.
 |
Cà đắng tròn được dùng phổ biến trong chế biến món ăn của Mạ, Ê đê, M’nông |
Cà đắng có loại to hơn ngón chân cái của người lớn, hình tròn sọc xanh dọc theo quả; lại có loại cà đắng hình dạng thuôn dài, sọc xanh trắng xen lẫn. Người M’nông có cây cà đắng cho quả to bằng viên bi, không sọc. Người Ê đê có loại cà đắng da trơn, nhẵn, khi già màu vàng ươm. Các loại cà này đều có thể dùng chế biến món cà đắng giã ớt hiểm.
 |
Cà đắng bi được người M'nông trồng trong vườn nhà |
Cà đắng giã là món ăn dân dã, cách chế biến khá giản đơn. Cà đắng tươi bỏ cuống, cắt khoanh hay bổ xuôi làm 4 hay 8 miếng ngâm vào nước muối pha loãng. Sau khoảng 5 phút có thể vớt ra để ráo nước. Trong khoảng thời gian này, người chế biến sẽ giã ớt rừng trước. Đồng bào ưa giã trong cối gỗ hoặc cối đá. Vài chục trái ớt rừng chín hoặc xanh cho chung vào cối, thêm muỗng muối và ít bột ngọt, rồi dùng chày giã sao cho ớt nhuyễn nát trong muối; tiếp theo cho rau thơm thái nhỏ vào giã cùng.
 |
Ngoài cà đắng tròn còn có cà đắng dạng thuôn dài |
Mỗi dân tộc lại sử dụng các loại rau thơm khác nhau. Người Mạ dùng lá é. Người M’nông sử dụng ngò gai. Người Ê đê cho thêm cà chua rừng, gừng, sả, lá “ắc” tạo mùi thơm… Khi ớt và rau thơm đã nát quyện vào nhau mới, người giã bắt đầu bỏ cà đắng đã ráo nước vào giã chung. Người giã nhẹ tay để hỗn hợp ban đầu hòa vào ruột trong của cà. Sau khi thực hiện xong nêm lại gia vị cho vừa ăn, người chế biến vắt thêm một ít chanh tạo vị chua cho món ăn.
 |
Ớt hiểm rừng cho vào cối giã làm món cà đắng giã ớt rừng |
Món ăn hoàn chỉnh khi ớt rừng, rau thơm, gia vị và ruột cà nhuyễn quyện vào nhau, còn phần vỏ của cà đắng vẫn giữ nguyên, không quá nát, giữ lại yếu tố giòn của cà. Món ăn dân giã nhưng ăn vào rất đặc biệt. Người lần đầu ăn không quen với vị đắng nhân nhẫn của cà nhưng sau đó sẽ bị hấp dẫn đến khó quên với vị đắng và cay của món ăn này. Khi biết ăn rồi, ai cũng ghiền cái vị đắng đắng mằn mặn của cà, vị cay của ớt, vị thơm của lá é hoặc ngò gai…
 |
Món cà đắng giã ớt rừng |
Khi thưởng thức, ớt rừng có vị cay xé hấp dẫn và “siêu ngon”, vô cùng kích thích vị giác. Vỏ cà giòn sựt cùng vị cay của ớt, vị hăng đắng của cà thêm chút chua chua của chanh tạo nên một hương vị rất riêng. Người Ê đê, Mạ hay M’nông nào cũng ưa thích và ăn được món này.
Một điều đặc biệt khi đã dùng món này thì tránh ăn kèm với món canh khác. Bởi khi đó vị đắng đắng ngọt ngọt sẽ tạo cảm giác không ngon miệng. Món cà đắng giã ớt hiểm thường được thưởng thức với cơm nóng cực ngon. Nhiều gia đình thích ăn món này kèm với cá khô nướng hoặc chiên. Chỉ đơn giản vậy thôi nhưng khiến những người con M’nông, Mạ, Ê đê đi đâu rồi cũng nhớ món cà đắng giã ớt rừng mẹ làm vào bữa cơm trưa, cơm tối.
 |
Đồng bào dân tộc thiểu số tại chỗ trên địa bàn Đắk Nông giới thiệu món cà đắng giã ớt rừng trong lễ hội |
Đồng bào xem cà đắng giã ớt rừng là một trong những món ăn "nhắc tới là thèm, đã ăn là ghiền". Vào những chiều mưa nhè nhẹ của đất Tây Nguyên, khung cảnh gia đình ngồi quây quần ăn cà đắng giã ớt hiểm cùng bát cơm trắng nóng hổi là ký ức rất khó phai. Theo quan niệm, kinh nghiệm của đồng bào nơi đây, ăn món cà đắng giã ớt rừng còn có tác dụng tăng sức đề kháng, giúp chống chọi, phòng ngừa một số loại bệnh về xương khớp...