Tri thức dân gian phong phú
Lời nói vần được tạo ra bởi tri thức dân gian, góp phần làm phong phú, đa dạng di sản văn hóa dân gian và bản thân ngôn ngữ, tiếng nói của dân tộc Ê đê. Lời nói vần thường được thể hiện vào những ngày thu hoạch mùa màng. Lời nói vần thể hiện tâm tình của cộng đồng qua lời ca; tái hiện cuộc sống đồng bào Ê đê một cách chân thực, mộc mạc, thể hiện được tri thức dân gian về tình yêu giữa con người với con người, giữa con người với tự nhiên; chứa đựng những giá trị nhân văn về tình yêu của lứa đôi, tình yêu lao động, tình yêu quê hương, buôn làng; dạy bảo con cháu, giáo dục cộng đồng luôn đoàn kết để bảo vệ buôn làng bình an, hạnh phúc và phát triển.
Răn dạy những điều hay, lẽ phải
Người Ê đê thường dùng lời nói vần để nhắc nhở con cháu, khuyên răn bà con trong buôn những điều hay lẽ phải trong cuộc sống, như: “Khai rẫy mới sao cho được nhàn/Ở nhà mới sao cho được rỗi/Nuôi con gái, con trai sao cho nên người”; “Rừng này sao đẹp quá/Bên trái dây cuốn, dây leo/Bên phải cây nhiều cành, nhiều dóng/Trên ngọn khỉ vượn đùa vui/Thơm nức mùi quả hơ đá/Rộn ràng tiếng chim bang bôi/Hát mừng mùa hoa quả chín”. Hay: “Chớ nên nuôi ong trên xà ngang nhà/Chớ nên nuôi rắn dưới đáy ché/Chớ nuôi con kẻ thù trong nhà”...
 |
Nghệ nhân Ê đê thể hiện lời nói vần |
Lời nói vần không bắt buộc không gian diễn xướng, có thể sử dụng trong lúc nghỉ ngơi sau giờ làm nương rẫy, khi đi lấy nước, bên ché rượu cần khi anh em, bạn bè gặp gỡ tâm tình hay người già răn dạy con cháu. Người diễn xướng Klei duê tùy vào tâm trạng, câu chuyện, hoàn cảnh mà biến tấu, sáng tạo thành những vần, điệu để người nghe dễ hiểu, dễ nhớ.
Kinh nghiệm đúc kết trong quá trình phát triển
Nội dung lời nói vần thường được dùng để diễn đạt một cách cô đọng và ngắn gọn những kinh nghiệm đã đúc kết được trong quá trình phát triển của người Ê đê. Đó có thể là kinh nghiệm về thiên nhiên, như việc xem thời tiết, cây cỏ, chim muông để biết thời vụ gieo trồng, gặt hái, đoán ngày tốt, ngày xấu. Đây cũng có thể là kinh nghiệm về xã hội và con người, như cách ứng xử trong gia đình và xã hội, phong tục, tập quán.
Người lớn tuổi, già làng, các nghệ nhân sử dụng văn vần trong các nghi lễ, trong sinh hoạt hằng ngày, lớp trẻ được tiếp thu và truyền lại đến ngày nay. Các nghệ nhân ở các buôn làng cũng chính là lực lượng nòng cốt trong việc sáng tạo và lưu truyền lời nói vần trong đời sống cộng đồng Ê đê. Họ là ngọn lửa chỉ đường dẫn lối để lưu truyền những Klei duê từ đời này qua đời khác, sáng tạo những lời nói vần ngày càng phong phú, phát triển như sự sống sinh sôi của dân tộc Ê đê.