Vội vàng cấp, lúng túng thu hồi
Ngày 29/5/2025, Chi cục Nông nghiệp tỉnh Kon Tum đã ký Giấy xác nhận cấp mã số vùng trồng số 01/GXN-CCNN cho Công ty Cổ phần Rượu Sâm Ngọc Linh Kon Tum. Đơn vị này đăng ký diện tích trồng sâm là 2,1ha tại thôn Đắk Kinh 1, xã Ngọk Lây, huyện Tu Mơ Rông, với sản lượng dự kiến 3 tấn/năm, áp dụng “tiêu chuẩn nông nghiệp sạch”. Theo nhận định của một số chuyên gia, đây là con số “không tưởng”.
Chỉ hơn một tuần sau, ngày 10/6/2025, Đoàn kiểm tra liên ngành theo Quyết định số 349/QĐ-CCNN do đồng chí Bùi Đức Trung, Phó Chi cục trưởng Chi cục Nông nghiệp dẫn đầu đã tiến hành hậu kiểm và phát hiện hàng loạt sai sót nghiêm trọng trong hồ sơ và thực tế vùng trồng.
Báo cáo số 01/BC-ĐKT ngày 11/6/2025 nêu rõ: Công ty không cung cấp được tài liệu chứng minh nguồn gốc giống sâm; không có chứng nhận an toàn thực phẩm hay tiêu chuẩn GAP; không có hồ sơ đào tạo người lao động về kiến thức an toàn thực phẩm; nhật ký canh tác không đầy đủ; đặc biệt, đường link công bố lưu hành giống sâm tại Cổng thông tin của Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật không thể truy cập.
Điều đáng nói là tại Công văn số 245/CCNN-TTBVTV ngày 14/5/2025 của Chi cục Nông nghiệp do Phó Chi cục trưởng Võ Trọng Nghĩa đã ký, trả lời Công văn số 247/PNNMT ngày 24/3/2025 của Phòng Nông nghiệp và Môi trường huyện Tu Mơ Rông nêu rõ: “Vùng trồng đề nghị cấp mã số của Công ty cổ phần Rượu Sâm Ngọc Linh Kon Tum chưa đủ cơ sở để cấp mã số vùng trồng".
Thế nhưng, bất chấp cảnh báo, chỉ 23 ngày sau, mã số vùng trồng vẫn được cấp. “Việc cấp mã số vùng trồng không thể dựa trên cảm tính hay hồ sơ chưa đầy đủ. Sâm Ngọc Linh là dược liệu quý, liên quan đến sức khỏe người tiêu dùng và uy tín quốc gia”, ông A Sỹ, một chuyên gia trồng sâm Ngọc Linh có thâm niên chia sẻ.
Theo báo cáo của Chi cục Nông nghiệp tỉnh Kon Tum, Công ty cổ phần Rượu Sâm Ngọc Linh Kon Tum là doanh nghiệp đầu tiên trong tỉnh trồng sâm bằng công nghệ nhà màng, nhà kính. Giống sâm được sử dụng chủ yếu là giống nuôi cấy mô tế bào. Tuy nhiên, trong văn bản chuyên môn, Chi cục Nông nghiệp khẳng định: “Việc trồng cây sâm Ngọc Linh trong nhà màng là chưa có cơ sở minh chứng khoa học để cho cây sâm Ngọc Linh sinh trưởng, phát triển và cho năng suất”.
Cây sâm Ngọc Linh vốn là loài đặc hữu, chỉ mọc ở độ cao trên 1.800m với thảm thực vật rừng nguyên sinh, độ ẩm cao, nhiệt độ trung bình năm dao động 14-18 độ C. Việc đưa cây sâm vào nhà kính, trong điều kiện khí hậu nhân tạo, dù mang tính đột phá, nhưng chưa có công trình khoa học nào ở Việt Nam công nhận hiệu quả kinh tế, dược tính hay sản lượng ổn định từ phương pháp này.
Trao đổi với chúng tôi, một số chuyên gia đầu ngành về sâm Ngọc Linh nêu ý kiến không phản đối ứng dụng công nghệ cao. Nhưng khi chưa có cơ sở khoa học, chưa có nghiên cứu độc lập, việc vội vàng cấp mã số vùng trồng sẽ rất nguy hiểm, nhất là với loài cây được gọi là “quốc bảo” như sâm Ngọc Linh.
Đáng chú ý, Công ty cổ phần Rượu Sâm Ngọc Linh Kon Tum từng tham gia một số dự án khoa học công nghệ quốc gia liên quan đến sản phẩm “sâm Việt Nam”. Tuy nhiên, trong hồ sơ gửi cơ quan chuyên môn, công ty lại không đính kèm bất kỳ tài liệu khoa học nào chứng minh hiệu quả mô hình.
Sâm Ngọc Linh không thể là cuộc chơi “mạo hiểm”
Một câu hỏi lớn được đặt ra: Vì sao một mô hình có nhiều rủi ro như trồng sâm trong nhà kính lại được cấp mã số vùng trồng quá nhanh chóng khi việc kiểm tra, đánh giá hồ sơ, thực địa của Công ty cổ phần Rượu Sâm Ngọc Linh Kon Tum chỉ diễn ra trong ngày 26/5/2025 và đến 29/5/2025 thì đã cấp mã số?
Chưa đầy 15 ngày sau, Đoàn kiểm tra của Chi cục Nông nghiệp lại đề xuất đình chỉ mã số vùng trồng. Sự “quay xe” chóng mặt này phần nào phản ánh sự thiếu nhất quán, lỏng lẻo trong hệ thống giám sát và hậu kiểm. Nghiêm trọng hơn, việc đình chỉ mã số vùng trồng làm ảnh hưởng đến hình ảnh ngành sâm Ngọc Linh trong mắt người tiêu dùng và đối tác quốc tế, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh xuất khẩu dược liệu theo tiêu chuẩn quốc tế.
Sự việc tại Kon Tum cho thấy rõ khoảng trống trong chính sách và thực thi quy định đối với cây dược liệu đặc hữu như sâm Ngọc Linh. Hiện nay, việc cấp mã số vùng trồng chủ yếu dựa theo Quyết định 3156/QĐ-BNN-TT ngày 19/8/2022 của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) về quy định tạm thời cấp mã số vùng trồng đối với một số loại cây trồng (trong đó có sâm Ngọc Linh). Bên cạnh đó, việc quản lý các mô hình ứng dụng công nghệ cao như nhà màng, nuôi cấy mô, vẫn chưa có tiêu chuẩn đánh giá cụ thể, dẫn đến tình trạng “mỗi nơi làm một kiểu”.
Theo đồng chí Bùi Đức Trung, Trưởng Đoàn kiểm tra, trong báo cáo gửi Chi cục trưởng, Đoàn công tác đã kiến nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường sớm ban hành hướng dẫn cụ thể về cấp mã vùng trồng cho sâm Ngọc Linh, nhằm tránh tình trạng lúng túng, mâu thuẫn như hiện nay.
Việc Công ty cổ phần Rượu Sâm Ngọc Linh Kon Tum bị đề xuất đình chỉ mã số vùng trồng chỉ sau một thời gian ngắn được cấp là một lời cảnh tỉnh cho công tác quản lý ngành nông nghiệp công nghệ cao, đặc biệt trong lĩnh vực dược liệu quý.
Đây không chỉ là câu chuyện của một doanh nghiệp, hay một địa phương, mà là bài toán về cách phát triển bền vững ngành sâm “quốc bảo” Việt Nam, trước cơ hội vươn ra thị trường quốc tế. Chúng ta có quyền kỳ vọng vào đột phá của công nghệ nhưng sự kỳ vọng đó chỉ có giá trị khi được đặt trên nền tảng khoa học, minh bạch và tuân thủ pháp luật.