Trong tổng số gần 3.300 ha lúa chỉ trồng một vụ, huyện Kon Plông có 1.600 ha, Tu Mơ Rông có 997 ha và Đăk Glei có khoảng 700 ha. Việc canh tác lúa một vụ không chỉ gây lãng phí tài nguyên đất, mà còn ảnh hưởng đến kinh tế, đời sống, xã hội của các cộng đồng dân cư.
Tập quán canh tác lúa một vụ
Việc canh tác lúa một vụ là tập quán được bà con đồng bào dân tộc thiểu số tỉnh Kon Tum áp dụng từ bao đời nay. Diện tích lúa một vụ này đa số được người dân canh tác từ khoảng tháng 1, tháng 2 hằng năm và thu hoạch vào khoảng tháng 6, tháng 7. Sau đó, bà con không canh tác lại trên diện tích ruộng này, phần lớn diện tích ruộng sẽ bị để hoang cho đến vụ trồng lúa năm sau.
Xã Ngọc Linh (huyện Đăk Glei) hiện có khoảng 350 ha lúa, toàn bộ đều được người dân trồng một vụ. Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân xã A Hiêng, cho biết từ trước tới nay, tập quán canh tác của bà con trên địa bàn là trồng lúa để phục vụ nhu cầu sử dụng, không dùng để bán, nên các hộ dân chỉ canh tác một vụ để lấy gạo ăn.
Vụ còn lại, những diện tích ruộng trên đều để hoang, không canh tác gì. Tuy nhiên, do canh tác kém, không chăm bón, nên năng suất lúa rất thấp, sản lượng thu được chỉ bằng 1/3 hoặc 1/4 so với các vùng trồng lúa khác trong tỉnh. “Nếu ở các vùng chuyên canh lúa của tỉnh, 1 sào lúa có thể cho thu về 20 bao lúa, thì ở đây bà con chỉ thu hoạch được từ 5 đến 8 bao lúa. Do đó, dù có diện tích trồng lúa nhiều, một số hộ dân vẫn không đủ ăn. Và theo tập quán, đồng bào nơi đây vẫn chỉ trồng lúa một vụ”, đồng chí A Hiêng chia sẻ.
Trường hợp của ông A Bói ở thôn Ngọc Xúc, xã Ngọc Linh là một thí dụ. Hai vợ chồng ông có 3 sào lúa, vụ vừa qua thu hoạch được gần 10 bao lúa. Ông cho biết, dù nhà ít người, nhưng số lúa thu hoạch được không đủ ăn, vợ chồng ông phải độn thêm cả sắn, khoai mỗi khi hết gạo. Tuy nhiên, khi được hỏi vì sao không trồng thêm một vụ nữa để có gạo ăn, ông lại lắc đầu: “Cả xã không ai trồng lúa hai vụ, nếu chỉ gia đình mình trồng thì chuột, sâu bọ, chim chóc ăn hết, chẳng có lúa mà thu hoạch. Hơn nữa, mình già rồi, sức đâu nữa mà trồng nhiều, giờ gia đình thuộc diện hộ nghèo cũng phải chịu thôi”, ông A Bói nói.
Trong khi đó, tại huyện Tu Mơ Rông, dù cả huyện chỉ có khoảng gần 1.300 ha đất trồng lúa, song đã có tới gần 1.000 ha chỉ được người dân trồng một vụ. Theo đồng chí Dương Thái Khoa, Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện, nguyên nhân dẫn đến phần lớn diện tích lúa trên địa bàn chỉ trồng một vụ là bởi nông dân tập trung sản xuất các loại cây trồng khác như cà-phê, dược liệu. Những loại cây trồng này mang lại giá trị kinh tế cao hơn nên bà con không trồng lúa vụ hai.
Có thể nhận thấy, kỹ thuật canh tác lạc hậu, không chú trọng phân bón, chăm sóc của đồng bào dân tộc thiểu số trong việc canh tác lúa một vụ đã dẫn đến năng suất, chất lượng của các diện tích lúa một vụ tại Kon Tum kém. Đến nay, Kon Tum cũng chưa xây dựng được thương hiệu lúa, gạo đặc sản nào từ những diện tích này. Và quan trọng hơn, việc canh tác lúa một vụ đã ảnh hưởng một phần đến sự phát triển kinh tế của các địa phương, khi huyện Kon Plông và Tu Mơ Rông vẫn đang hưởng Chính sách 30a của Chính phủ.
Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Kon Tum Y Hằng nhận định, việc canh tác lúa một vụ của nông dân đã ảnh hưởng trực tiếp đến nguồn thu nhập của người dân và sự phát triển kinh tế-xã hội tại các địa phương. Hiệu quả kinh tế trên một đơn vị diện tích giảm, gây lãng phí tiềm năng đất đai; sản lượng lúa giảm, ảnh hưởng đến an ninh lương thực của địa phương.
Thay đổi “nếp nghĩ, cách làm”
Tháng 6/2023, ngành nông nghiệp tỉnh Kon Tum đã triển khai mô hình khuyến nông sản xuất lúa hai vụ với giống lúa năng suất cao tại vùng Đông Trường Sơn. Tại xã Ngọc Linh (huyện Đăk Glei), mô hình có 8 hộ tham gia, tổng diện tích 2,5 ha. Đây đều là diện tích canh tác của người dân, được ngành nông nghiệp và chính quyền địa phương vận động tham gia.
Ông Đoàn Năng Mạnh, cán bộ kỹ thuật Trung tâm Khuyến nông tỉnh Kon Tum cho biết, xã Ngọc Linh là một trong hai xã đặc biệt khó khăn của huyện, với tỷ lệ người dân là đồng bào dân tộc thiểu số cao. Đây cũng là địa phương được Tỉnh ủy, Ủy ban nhân dân tỉnh đặc biệt quan tâm về phát triển kinh tế-xã hội. Cùng với việc nghiên cứu các điều kiện thuận lợi, phù hợp, Trung tâm Khuyến nông tỉnh đã lựa chọn xã Ngọc Linh làm nơi thực hiện mô hình khuyến nông sản xuất lúa hai vụ.
Thành công của dự án sẽ góp phần thay đổi “nếp nghĩ, cách làm” của bà con nhân dân trong canh tác lúa. “Mục tiêu thông qua mô hình hướng dẫn nhân dân biết áp dụng các tiến bộ kỹ thuật về trồng giống lúa mới có năng suất cao, trồng lúa hai vụ để nâng cao năng suất, sản lượng lúa, từng bước thay đổi tập quán canh tác, góp phần bảo đảm nguồn lương thực tại chỗ và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân ở các vùng khó khăn, vùng dân tộc thiểu số”, ông Đoàn Năng Mạnh cho biết thêm.
Anh A Hơi, một trong những hộ dân tình nguyện tham gia mô hình trồng lúa hai vụ tại xã Ngọc Linh cho biết: “Đây là lần đầu tiên mình biết đến các kỹ thuật canh tác mới và biết bón phân cho lúa, chứ không như trước đây cứ gieo mạ xuống là phó mặc cho trời. Sau vụ này, mình sẽ động viên bà con trong thôn, trong xã chuyển đổi phương thức canh tác lúa từ một vụ sang hai vụ. Hy vọng mọi người thấy được hiệu quả từ diện tích lúa của mô hình và chuyển đổi, giúp đời sống tốt hơn”.
Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Kon Tum Y Hằng khẳng định, ngành nông nghiệp tỉnh đang tích cực phối hợp các địa phương tập trung tuyên truyền, vận động nhân dân sản xuất lúa nước hai vụ ở những nơi có đủ điều kiện nước tưới. Bên cạnh đó, đề nghị Ủy ban nhân dân các huyện, thành phố rà soát những diện tích lúa nước không sản xuất được hai vụ để vận động nhân dân chuyển sang trồng các loại cây trồng có hiệu quả kinh tế cao hơn như ngô, sắn, đậu, rau màu, cây ăn quả…
“Giải pháp lâu dài được ngành nông nghiệp đặt ra để thay đổi nếp nghĩ, cách làm trong sản xuất, canh tác lúa của bà con là tập trung tuyên truyền sâu rộng cho bà con hiểu được lợi ích của canh tác lúa hai vụ, thấy được lợi nhuận và hiệu quả kinh tế cao mang lại khi sản xuất lúa hai vụ; đồng thời, ứng dụng các giống mới, phương thức canh tác hiệu quả để nâng cao năng suất, chất lượng cho lúa”, đồng chí Y Hằng nhấn mạnh.