Việc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa di sản văn hóa phi vật thể “Tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh ở các huyện Tu Mơ Rông và Đăk Glei, tỉnh Kon Tum” vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là bước ngoặt quan trọng, khẳng định giá trị tinh thần, kinh tế, khoa học, đồng thời mở ra hướng phát triển bền vững cho vùng đất Kon Tum.
Từ bao đời nay, trong ký ức và đời sống của đồng bào các dân tộc thiểu số Xơ Đăng, Giẻ-Triêng ở các huyện Tu Mơ Rông và Đăk Glei, cây sâm Ngọc Linh là dược liệu quý, là biểu tượng của sự sống, là báu vật của thần rừng, thần núi ban tặng để bảo vệ con người khỏi bệnh tật, hiểm nguy nơi rừng thiêng nước độc.
Từ di sản tri thức thành động lực phát triển kinh tế-xã hội
Theo kết quả kiểm kê của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Kon Tum, hiện có hơn 1.200 người nắm giữ tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh, hơn 1.868 hộ gia đình, 30 nhóm hộ, tổ hợp tác và năm doanh nghiệp đang sản xuất, trồng và chế biến sâm trên tổng diện tích hơn 2.422 ha tại hai huyện Tu Mơ Rông và Đăk Glei. Tại Quyết định số 1656/QĐ-BVHTTDL ngày 3/6/2025 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, di sản văn hóa phi vật thể “Tri thức dân gian về Sâm Ngọc Linh ở các huyện Tu Mơ Rông và Đăk Glei, tỉnh Kon Tum” đã chính thức được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Với tên gọi bản địa là “Pôm săng”, nghĩa là “củ đắng”, người Xơ Đăng đã sử dụng sâm để trị thương, làm thuốc bổ, phục hồi sức khỏe sau những chuyến đi rừng. Tri thức ấy không nằm trong sách vở mà được lưu truyền qua lời kể, qua thực hành, qua từng thế hệ người dân. Các thế hệ già làng, nghệ nhân am hiểu sâm đã gìn giữ, chia sẻ kinh nghiệm nhận diện, nhân giống, trồng, chăm sóc và chế biến sâm Ngọc Linh như một phần máu thịt của mình. Theo Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện Tu Mơ Rông Võ Trung Mạnh, đây là hệ tri thức dân gian phong phú, bao gồm các nghi lễ truyền thống như lễ cúng thần rừng, nghi thức xin phép rừng trước khi vào khai thác sâm, cách trồng sâm, tín ngưỡng gắn liền với cây sâm như một thực thể linh thiêng.
Sâm Ngọc Linh hiện là một trong những sản phẩm quốc gia, được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt trong “Chương trình phát triển sâm Việt Nam đến năm 2030, định hướng đến năm 2045”. Kon Tum là một trong ba địa phương trọng điểm phát triển vùng nguyên liệu sâm, cùng với Quảng Nam và một số tỉnh Tây Bắc. Giá trị kinh tế của sâm Ngọc Linh ngày càng tăng: Lá sâm có giá 7-8 triệu đồng/kg, hoa sâm 15-17 triệu đồng/kg, hạt sâm 80-100 triệu đồng/1.000 hạt, sâm tươi từ 65 triệu đến hơn 220 triệu đồng/kg tùy loại. Hệ tri thức dân gian chính là nền tảng giúp người dân trồng sâm thành công, từ đó thoát nghèo, làm giàu chính đáng. Việc tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia không chỉ là niềm tự hào của tỉnh Kon Tum mà còn là cơ sở để bảo tồn, phát huy giá trị của cây sâm gắn với sinh kế bền vững, phát triển kinh tế, văn hóa và bảo vệ môi trường.
Đặc biệt, mô hình trồng sâm dưới tán rừng tự nhiên đang được khuyến khích nhân rộng, góp phần bảo vệ rừng, bảo tồn đa dạng sinh học. Cộng đồng trồng sâm đã tự thành lập các “chốt bảo vệ vườn sâm”, mỗi chốt có từ 10 hộ trở lên cùng nhau canh giữ, chia sẻ giống gốc, hỗ trợ kỹ thuật và kinh nghiệm. Đây là hình mẫu sống động của mô hình kinh tế cộng đồng gắn với bảo tồn sinh thái.
Tích hợp giá trị di sản vào chiến lược phát triển
Theo định hướng của Đảng và Nhà nước, việc phát triển vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi phải dựa trên nền tảng phát huy nội sinh, tôn trọng bản sắc văn hóa, kết hợp giữa truyền thống và hiện đại. Chính vì vậy, tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh là một minh chứng sống động cho cách tiếp cận này.
Bài học từ vùng sâm Kon Tum cho thấy, khi cộng đồng được trao quyền, được tham gia, được tôn trọng và hỗ trợ, họ không chỉ gìn giữ di sản mà còn làm chủ được tương lai. Với hơn 3.000 ha sâm, hàng nghìn người giữ tri thức, hàng loạt mô hình liên kết sản xuất-chế biến-tiêu thụ đang phát triển, vùng núi Ngọc Linh đang vươn mình trở thành trung tâm dược liệu quốc gia, điểm sáng của kinh tế xanh và du lịch sinh thái văn hóa. Từ những kiến thức dân gian ban đầu, các nhà khoa học Việt Nam đã thực hiện hàng loạt công trình nghiên cứu từ năm 1973 đến nay, chứng minh tác dụng vượt trội của sâm Ngọc Linh trong việc tăng cường miễn dịch, chống trầm cảm, hỗ trợ điều trị ung thư, tiểu đường... Các nghiên cứu gần đây cho thấy hàm lượng saponin trong sâm Ngọc Linh cao gấp đôi so với sâm Hàn Quốc, với hơn 50 hợp chất saponin quý hiếm.
Đây là cơ sở để phát triển các sản phẩm thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, dược phẩm từ sâm Ngọc Linh phục vụ thị trường trong nước và xuất khẩu. Cùng với đó, tỉnh Kon Tum đang tích cực kêu gọi đầu tư xây dựng các nhà máy chế biến sâu, mở rộng vùng trồng theo tiêu chuẩn quốc tế, tổ chức truy xuất nguồn gốc, bảo vệ thương hiệu sâm Ngọc Linh khỏi nguy cơ bị làm giả, làm nhái.
Việc hình thành các hợp tác xã, tổ hợp tác trồng sâm cũng đang được đẩy mạnh, tạo cầu nối liên kết người dân-doanh nghiệp-nhà khoa học-nhà quản lý để phát triển một ngành công nghiệp dược liệu bài bản. Trước yêu cầu bảo tồn và phát huy giá trị hệ tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh, tỉnh Kon Tum đã triển khai hàng loạt giải pháp đồng bộ: chú trọng truyền dạy tri thức cho thế hệ trẻ, tổ chức các lớp tập huấn cộng đồng, xây dựng các mô hình vườn sâm gắn với bảo tồn văn hóa, thúc đẩy du lịch bền vững.
Phó Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Kon Tum Y Ngọc cho biết, địa phương đã và đang triển khai nhiều chương trình hỗ trợ phát triển vùng sâm, trong đó nhấn mạnh đến yếu tố văn hóa, tín ngưỡng của đồng bào: “Mọi chính sách đều hướng đến việc bảo vệ cả cây sâm lẫn hệ giá trị văn hóa gắn liền với nó”, đồng chí Y Ngọc nhấn mạnh.
Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu về sản phẩm dược liệu, việc sâm Ngọc Linh có hệ tri thức bản địa được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia sẽ là “lá chắn” quan trọng để bảo vệ thương hiệu, chống hàng giả, hàng nhái. Đồng thời, đây cũng là yếu tố độc đáo giúp nâng cao giá trị sâm Việt Nam trên thị trường quốc tế, nơi mà yếu tố văn hóa, nguồn gốc, câu chuyện di sản ngày càng được người tiêu dùng quan tâm. Mục tiêu xa hơn là xây dựng thành công thương hiệu quốc gia “sâm Việt Nam”, phát triển chuỗi giá trị từ giống-trồng trọt-chế biến tiêu thụ đến du lịch-giáo dục văn hóa...