Giáo dục và bảo vệ trẻ em trước, trong hoạt động tố tụng hình sự

Bên cạnh đó, việc xây dựng luật này góp phần xây dựng quy trình thủ tục tố tụng thân thiện, đặc thù, phù hợp lứa tuổi, đặc điểm; bảo vệ và bảo đảm lợi ích tốt nhất cho người chưa thành niên; huy động nguồn nhân lực có chuyên môn về công tác xã hội tham gia cùng cơ quan tiến hành tố tụng hỗ trợ và giúp đỡ người chưa thành niên trong tố tụng.

Quan tâm sự phát triển của người chưa thành niên

Cơ quan soạn thảo đang khẩn trương chuẩn bị dự án Luật này căn cứ Kế hoạch số 81/KH-UBTVQH15 (ngày 5/11/2021) của Ủy ban Thường vụ Quốc hội triển khai thực hiện Kết luận số 19-KL/TW của Bộ Chính trị và Đề án định hướng Chương trình xây dựng pháp luật nhiệm kỳ Quốc hội khóa XV; và xuất phát từ những hạn chế, bất cập trong hệ thống pháp luật và thi hành pháp luật về tư pháp người chưa thành niên; thể chế hóa các chủ trương, định hướng của Đảng và tham khảo kinh nghiệm quốc tế về tư pháp người chưa thành niên.

Là cơ quan đầu mối chủ trì soạn thảo, xây dựng Luật Tư pháp người chưa thành niên, các cơ quan, đơn vị liên quan Tòa án nhân dân tối cao đã thành lập Ban soạn thảo, Tổ biên tập và tổ chức nhiều cuộc họp Ban soạn thảo, Tổ biên tập lấy ý kiến đối với dự thảo Đề cương chi tiết, hồ sơ dự án Luật. Nhiệm vụ, yêu cầu đặt ra với các cơ quan là tổng kết thực tiễn thi hành pháp luật liên quan đến tư pháp người chưa thành niên; rà soát các văn bản pháp luật cần sửa đổi, bổ sung có liên quan dự thảo Luật; nghiên cứu các văn kiện, nghị quyết của Đảng, Hiến pháp năm 2013 về cải cách tư pháp nói chung và tư pháp người chưa thành niên nói riêng.

Nội dung được quan tâm là tập trung nghiên cứu nhiều đề án, đề tài khoa học cấp Bộ phục vụ xây dựng dự án Luật; tổ chức các Hội thảo khoa học với sự tham gia của đại biểu Quốc hội, chuyên gia, nhà khoa học, nhà hoạt động thực tiễn để góp ý kiến đối với dự thảo Luật.

Những chủ trương, định hướng lớn của Đảng và Hiến pháp năm 2013 đang đặt ra những yêu cầu, nhiệm vụ ngày càng cao đối với công tác bảo vệ, chăm sóc, giáo dục trẻ em, nhất là việc bảo vệ trẻ em trước và trong hoạt động tố tụng hình sự. Để thể chế hóa những yêu cầu, nhiệm vụ đó thì việc đề xuất xây dựng một đạo luật chuyên biệt về tư pháp người chưa thành niên là giải pháp khả thi và phù hợp để nâng cao hơn nữa hiệu quả công tác bảo vệ, giáo dục trẻ em trong tình hình mới.

Về hệ thống pháp luật, Việt Nam hiện đang có 3 bộ luật, luật điều chỉnh trực tiếp (Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật Thi hành án hình sự) về tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên và nhiều văn bản quy định chi tiết, hướng dẫn thi hành. Tuy nhiên, pháp luật hiện hành đang còn một số hạn chế như: Thủ tục tố tụng hình sự hiện hành vốn được thiết kế dành cho người trưởng thành và có điều chỉnh một số quy định để giải quyết các vấn đề liên quan đến người chưa thành niên, dẫn đến các thủ tục chưa thật sự thân thiện, phù hợp với độ tuổi và sự phát triển của người chưa thành niên.

Chuyển hướng thay thế các hình phạt

Biện pháp xử lý chuyển hướng để thay thế các hình phạt trong Bộ luật Hình sự bằng biện pháp nhân văn, phù hợp với tâm lý, lứa tuổi nhưng vẫn bảo đảm các nguyên tắc và tính nghiêm minh của pháp luật; hệ thống hình phạt chưa phù hợp với tính chất, hành vi phạm tội của người chưa thành niên.

Còn cam kết trong điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên chưa được nội luật hóa đầy đủ. Theo quy định tại Điều 40 Công ước quốc tế quyền trẻ em, Việt Nam còn bỏ lọt đối tượng người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi được quyền trợ giúp pháp lý miễn phí; chưa hình thành các cơ quan, tổ chức riêng dành cho trẻ em (mới chỉ thiết lập một phần tại tòa án - Tòa gia đình và người chưa thành niên)...

Các chuyên gia pháp luật cho rằng, thời gian qua, thiết chế, cơ chế đặc thù riêng biệt để bảo vệ hiệu quả các quyền và lợi ích chính đáng của người chưa thành niên tại các giai đoạn tố tụng còn thiếu; chưa thiết lập được cơ chế điều phối quốc gia về tư pháp người chưa thành niên; chưa quy định về vị trí, vai trò, trách nhiệm của người làm công tác xã hội trong hoạt động tư pháp người chưa thành niên; quy định về giáo dục, tái hòa nhập cộng đồng đối với người chưa thành niên còn mờ nhạt, hạn chế và chưa đa dạng.

Việc thi hành pháp luật đối với người chưa thành niên có lúc, có nơi còn chưa đầy đủ, nghiêm túc; nhận thức, quyết định về việc xử lý người chưa thành niên vi phạm pháp luật vẫn còn nặng về răn đe, áp dụng hình phạt, chưa chú trọng nhiều đến việc tạo cơ hội cho người chưa thành niên sửa chữa, cải thiện hành vi; nguồn lực đầu tư cho việc bảo vệ người chưa thành niên trong hoạt động tố tụng còn hạn chế, người có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng hình sự còn hạn chế về kỹ năng, chuyên môn sâu.

Các chuyên gia pháp luật nhận định: Nhìn chung, công tác bảo vệ người chưa thành niên vẫn còn bất cập; tình trạng người chưa thành niên vi phạm pháp luật, bị xâm hại vẫn còn diễn biến phức tạp và có xu hướng gia tăng.

Xu hướng chung của các quốc gia hiện nay là xây dựng một đạo luật riêng về tư pháp người chưa thành niên thay vì quy định rải rác ở nhiều đạo luật khác nhau. Qua nghiên cứu ngẫu nhiên hệ thống pháp luật của 28 quốc gia trên thế giới, có tới 21 quốc gia xây dựng đạo luật riêng về tư pháp người chưa thành niên.

Ở cấp độ khu vực, hiện nay 9/10 quốc gia ASEAN đã có đạo luật riêng về tư pháp người chưa thành niên. Việt Nam là nước đầu tiên ở châu Á, thứ hai trên thế giới phê chuẩn Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em và nhiều văn kiện quốc tế về quyền con người nói chung và quyền trẻ em nói riêng, các văn kiện này đều khuyến nghị chúng ta đẩy mạnh xây dựng, hoàn thiện pháp luật về tư pháp người chưa thành niên. Đặc biệt, kết luận của Ủy ban quyền trẻ em Liên hợp quốc về báo cáo thực hiện Công ước quyền trẻ em lần thứ 5 và 6 của Việt Nam ngày 19/9/2022 tại Geneva, Thụy Sĩ đề cập nội dung này.

Các quốc gia đều xác định, việc bảo vệ người chưa thành niên, chủ nhân tương lai của đất nước cần có cách tiếp cận riêng biệt, có cơ chế pháp lý đặc thù thông qua một đạo luật chuyên biệt quy định toàn diện, đầy đủ các vấn đề về tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên.