Con người ta có nhiều thú vui tao nhã:Thú chơi hoa cảnh, cá cảnh, chim cảnh, thú chơi đồ cổ… đặc biệt còn thú chơicâu đối, nhất là dịp Tết đến Xuân về, câu đối càng có tác dụng cho ngày Xuânthêm hương sắc.
Trước hết xin nói vài loại câu đối thôngthường, như câu đối thờ để tưởng nhớ công ơn bao la sánh tựa biển trời của bậcsinh thành:
Ơn cao quá núi đôi ngàntrượng
Nghĩa nặng hơn sông mấyvạn lần
Tại các đền thờ các vị anh hùng dân tộcvà danh nhân văn hóa lưu giữ bao câu đối ngợi ca công lao của họ. Đây là câuđối ca ngợi anh hùng Nguyễn Trung Trực với những trận chiến thắng oanh liệt củaông trên dòng sông Vàm Cỏ (Long An) và ở đất Kiên Giang:
Hỏa hồng Nhật Tảo oanhthiên địa
Kiếm bạc Kiên Giang khấpquỉ thần
Câu đối dùng để tặng, mừng trong dịp lễthọ, cưới xin, vui tân gia hoặc tỏ lòng kính trọng. Còn loại câu đối mừng đámcưới của nhà thơ tài hoa trứ danh cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, đó là cụ TamNguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến.
Bình cẩm phất phơ oanhtrục yến
Trướng hoa nghiêng ngửaphượng hòa loan
Ngoài ra còn loại câu đối phúng dùngtrong lúc có tang ma. Nỗi đau khổ, niềm tiếc thương được gửi gắm vào câu đối.Chồng khóc vợ:
Trăm năm ân ái nay libiệt
Hôm sớm vào ra bặt bónghồng
Người xưa để lại cho trần thế khá nhiềucâu đối phúng thật hay bằng cách gia công sử dụng các thuật ngữ đến là điêuluyện, tài ba. Đây là câu đối vợ khóc chồng làm nghề thợ nhuộm áo quần, nêntrong câu đối có đủ loại sắc màu: thắm, tía, đen, điều, đỏ, vàng, hồng, trắng,tím, xanh:
Thiếp từ khi lá thắmduyên se, khi vận tía, lúc cơn đen, điều dại, điều khôn nhờ bố đỏ
Chàng ở nơi suối vàng cóbiết, vợ má hồng, con răng trắng, tím gan, tím ruột với trời xanh.
Đón chào Xuân Canh Tý (1960), một mùaXuân hết sức đặc biệt, ấy là Đảng ta vừa bước vào tuổi 30, mừng Bác Hồ vô vànkính yêu thọ 70 tuổi, đã có nhiều bậc học giả tài năng soạn câu đối với nhữngtình cảm tha thiết:
Mừng Đảng ba chục nămtròn, với nước với dân, sự nghiệp mênh mông như biển cả
Chúc Bác bảy mươi tuổithọ, bằng trời bằng đất, công ơn rạng rỡ sánh non cao
Tựu trung, những câu đối mừng Đảng, Bácđã biểu lộ lòng biết ơn vô hạn của toàn dân ta đối với công ơn trời biển củaĐảng, của Chủ tịch Hồ Chí Minh kính yêu; đồng thời cũng gửi gắm lòng tin tưởngson sắt với quyết tâm không gì lay chuyển nổi của dân tộc đi theo con đường màĐảng và Bác đã chỉ ra. Loại câu đối mừng Xuân, mừng Đảng chiếm tỉ lệ khá caotrong câu đối Tết hàng năm. Đó chính là truyền thống đạo lí cao đẹp của dân tộcta luôn “uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ người trồng cây”, coi trọng nghĩa tìnhthủy chung như nhất.
Đầu Xuân liệt kê các loại câu đối màkhông điểm xuyết câu đối trào phúng là thiếu sót rất lớn. Loại câu đối này mỉamai, châm biếm, chế giễu chẳng chừa một ai, từ bọn vua chúa hèn nhát tới lũtham quan ô lại. Tương truyền rằng, vua bù nhìn Khải Định chết, trong dân giancó lưu truyền câu đối sau:
Sao ông bỏ mà đi, bỏcung, bỏ điện, bỏ vợ, bỏ hầu, bỏ con hát thầy tăng, bỏ cả phong lưu trong mộtkiếp
May tôi còn ở lại, cònnước, còn non, còn trời, còn đất, còn anh hùng hào kiệt, còn nhiều ân oán vớinăm châu
Và đây là câu đối lớn tiếng chửi bọn quantham ngang nhiên hống hách với người dưới, song lại khom lưng uốn gối luồn lọt,xu nịnh kẻ trên:
Nghênh ngang đầu dọc trăm quan
Đỏng đảnh miệng khua chín bệ
Sau cùng là loại câu đối thử tài. Xưa,các cụ nhà Nho ta thường thử tài học trò, bạn hữu để biết rõ chí khí, hoài bão,ước vọng của nhau qua những câu đối tài danh. Sách xưa còn ghi có một thầy đồNho, dạy học xong thì trời đổ cơn mưa tầm tã, cả thầy lẫn trò đều phải ở lại.Thầy liền ra vế thách đối, thử xem tài, hậu vận của trò:
Vũ vô kiềm tỏa năng lưu khách
(Trời mưa, nhà không có khóa, cũng giữđược khách lại)
Một học trò đối:
Sắc bất ba đào dị nịch nhân
(Người con gái đẹp, không cần sóng gióvũ lực, cũng làm mê đắm người ta)
Lát sau, một học trò khác lại đối rằng:
Nguyệt hữu loan cung bất xạ nhân
(Trên mặt trăng có cái cung, nhưng cáicung đó không bắn người)
Qua hai vế đối, thầy biết được trò đầu vếđối hay, bóng bẩy, rồi sẽ thăng tới chức quan to, nhưng vì mê đắm sắc dục mà ôdanh bại uế, còn trò sau vế đối chưa thật hay lắm, song rất hiền, làm tới chứcquan nhỏ mà bền lâu.
Đó là các loại câu đối khổ dụng. Nhưngcái đáng bàn ở đây là câu đối Tết. Ngày xưa, câu đối Tết với dân tộc ta đầy ýnghĩa thiêng liêng, trọng đại. Cứ mỗi độ Tết đến, Xuân về, người ta lại hìnhdung hình ảnh thật cảm động của ông Đồ già ngồi khom lưng nắn nót từng nét chữhoặc phóng bút như phượng múa, rồng bay trên những tờ giấy hồng điều:
Mỗi năm hoa đào nở
Lại thấy ông đồ già
Bày mực tàu giấy đỏ
Bên phố đông người qua
Bao nhiêu người thuêviết
Tắm tắc ngợi khen tài
Hoa tay thảo những nét
Như phượng múa, rồng bay
(Ông Đồ – Vũ Đình Liên)
Câu đối tết thường được các ông đồ viếtsẵn bày bán trên vỉa hè. Những người không biết chữ Nho, nhưng lại khoái chơicâu đối cứ việc ra phố mua về treo lên vách nhà trong dịp Tết. Những câu đối đóthường mang ý nghĩa mừng Xuân:
Niên niên xuân như ý
(Có nghĩa: Năm năm xuân như ý)
Tuế tuế bình an nhật
(Tuổi tuổi ngày bình an)
Hoặc: Thiên tăng tuế nguyệt, niên tăngthọ
(Trời thêm năm tháng,tuổi thêm thọ)
Xuân mãn càn khôn, phúc mãn đường
(Xuân khắp đất trời,phúc khắp nhà)…
Ngày xuân đi chúc Tết, nhấp chén rượuxuân nồng, chúc cho nhau những điều tốt lành sang năm mới,người ta lạicàng phấn khởi hơn khi ngâm ngợi những câu đối Tết. Ngày Xuân, đọc câu đối Tếtđâu phải chuyện nhấm nháp văn chương, càng không phải chuyện đơn thuần để giảitrí. Phải đó là món ăn tinh thần, bổ ích trong ngày Tết, bởi lẽ trong đó chứađựng bao cảnh đời, tình người sâu sắc. Giá trị lớn lao của câu đối sẽ làm tâmhồn ta thêm rộng mở, tình cảm được thanh lọc trong sáng, tinh khiết, đẹp đẽhơn, giúp ta nhận biết rõ chân giá trị cuộc sống và con người. Cảnh Xuân hoasắc thắm tỏa hương thơm ngào ngạt với nhà cửa trang hoàng toàn màu sắc rực rỡ,những câu đối Tết càng điểm tô vẻ lộng lẫy của trời Xuân.
ĐoànNguyễn Hiên