Sạt lở đất: Nguyên nhân và kinh nghiệm phòng, chống của thế giới

Hiện trường vụ sạt lở đất tại bang Manipur, Ấn Độ, ngày 30/6/2022. (Ảnh: Reuters)

Sạt lở đất là gì?

Cơ quan Khảo sát địa chất Mỹ (USGS) và Cơ quan Khảo sát địa chất Anh (BGS) định nghĩa, sạt lở đất là sự dịch chuyển khối lượng lớn vật chất như đất, đá hoặc mảnh vụn, xuống một độ dốc.

Khi trọng lực tác động lên một sườn dốc vượt quá lực cản của sườn dốc, sườn dốc sẽ bị trượt và xảy ra sạt lở. Hiện tượng này có thể xảy ra bất ngờ hoặc từ từ trong thời gian dài.

Theo Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống thiên tai, sạt lở đất là hiện tượng đất bị sạt, trượt do tác động của mưa, lũ hoặc dòng chảy. Một số dấu hiệu giúp sớm nhận biết nguy cơ xảy ra sạt lở đất gồm: mưa nhiều ngày/mưa lớn; có vết nứt trên tường nhà, sườn đồi, mái dốc, cây nghiêng, màu nước sông, suối từ trong chuyển thành đục...; mặt đất phồng lên, cây cối rung chuyển, có âm thanh lạ trong lòng đất.

Có những dạng sạt lở đất nào?

Theo USGS, thuật ngữ "sạt lở" bao gồm 5 dạng dịch chuyển theo độ dốc: sụt lún, lật, trượt, lan rộng và chảy. Trong khi đó, BGS phân loại thành 4 dạng: sụt, lật, trượt (quay tròn và tịnh tiến), và chảy.

Hiện trường vụ sạt lở đất tại bang Manipur, Ấn Độ, ngày 30/6/2022. (Ảnh: Reuters)

Những nguyên nhân nào dẫn đến sạt lở?

Địa chất, hình thái và hoạt động của con người được cho là 3 nguyên nhân chính gây ra sạt lở đất.

Địa chất đề cập đến các đặc tính của vật chất. Đất hoặc đá có thể yếu hoặc nứt nẻ, hoặc các địa tầng khác nhau có thể có độ cứng và độ bền khác nhau.

Hình thái nói đến cấu trúc của đất. Thí dụ, các sườn dốc bị mất thảm thực vật do cháy hoặc hạn hán sẽ dễ bị sạt lở hơn. Thảm thực vật giữ cho đất không bị xô lệch; và nếu không có hệ thống rễ cây, bụi rậm và các loại thực vật khác, đất có nhiều khả năng bị trượt đi.

Các hoạt động của con người như nông nghiệp và xây dựng có thể làm tăng nguy cơ sạt lở đất. Tưới tiêu, phá rừng, đào xới và rò rỉ nước là một số hoạt động phổ biến có thể gây mất ổn định hoặc làm suy yếu độ dốc của đất.

Những khu vực nào dễ bị sạt lở?

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) liệt kê một số khu vực dễ bị sạt lở nhất gồm:

- Nơi có địa hình dốc, bao gồm các khu vực thấp nhất của hẻm núi

- Vùng đất từng hứng chịu cháy rừng

- Vùng đất đã bị biến đổi do hoạt động của con người, chẳng hạn như phá rừng hoặc xây dựng

- Các con kênh dọc theo suối hoặc sông

Ngôi nhà bị sập sau vụ sạt lở tại Natuna, tỉnh Riau, Indonesia, ngày 6/3/2023. (Ảnh: Antara)

Sạt lở đất để lại những hậu quả nào?

Sạt lở đất có thể gây ra tỷ lệ tử vong và thương tích cao do nước và mảnh vụn chảy xiết.

Mỗi năm, thế giới ghi nhận hàng nghìn người thiệt mạng do sạt lở đất. Tại Mỹ, con số này rơi vào khoảng 25-50 người/năm. Nguyên nhân tử vong phổ biến nhất trong các vụ lở đất là chấn thương hoặc ngạt thở do mắc kẹt.

Sạt lở đất cũng có thể ảnh hưởng lớn đến hệ thống y tế và các dịch vụ thiết yếu như nước, điện hoặc đường dây thông tin liên lạc.

Đường điện, nước, khí đốt hoặc nước thải bị hỏng có thể gây ra thương tích hoặc bệnh tật cho người dân chịu ảnh hưởng của sạt lở đất. Những người bị ảnh hưởng bởi sạt lở cũng có thể gặp vấn đề về sức khỏe tâm thần trong ngắn hạn và dài hạn do bị mất gia đình, tài sản, gia súc hoặc mùa màng.

Tôi nên chuẩn bị những gì khi sống trong khu vực có nguy cơ lở đất?

- Lở đất thường xảy ra tại khu vực chúng từng xuất hiện. Hãy tìm hiểu nguy cơ sạt lở trong khu vực bạn đang sống.

- Tìm hiểu kế hoạch ứng phó và sơ tán trong trường hợp khẩn cấp của địa phương.

- Trao đổi với mọi thành viên trong hộ gia đình mình về những việc phải làm nếu xảy ra lở đất.

Nhân viên cứu nạn sơ tán người dân khỏi khu vực bị sạt lở tại vùng Racha, Georgia, ngày 4/8/2023. (Ảnh: Reuters)

- Thiết lập và diễn tập kế hoạch sơ tán cho gia đình và công ty của mình.

- Làm quen với vùng đất chung quanh nơi bạn sinh sống và làm việc để nắm được nguy cơ có thể xảy đến với bản thân trong các tình huống khác nhau.

- Quan sát kiểu thoát nước mưa trên sườn dốc gần nhà, đặc biệt là khi nước nhập dòng.

- Chuẩn bị sẵn một bộ đồ dùng để ứng phó trường hợp khẩn cấp.

Tôi phải làm gì khi đang xảy ra sạt lở đất?

- Nếu nghi ngờ có nguy hiểm sắp xảy ra, hãy sơ tán ngay lập tức. Nếu có thể, hãy thông báo cho những người hàng xóm cũng có thể chịu ảnh hưởng của sạt lở. Ngoài ra, bạn cần báo tin cho các nhà chức trách địa phương, cơ quan phòng chống thiên tai...

- Lắng nghe xem có âm thanh bất thường cho thấy các mảnh vụn đang di chuyển hay không, chẳng hạn như tiếng gãy cây hoặc đất đá va vào nhau.

- Nếu ở gần một dòng chảy hoặc kênh rạch, bạn cần cảnh giác trước sự tăng hoặc giảm đột ngột của dòng nước, đồng thời chú ý màu nước có đổi từ trong sang đục hay không. Những thay đổi như vậy có thể là dấu hiệu của tình trạng mảnh vụn trôi trên thượng nguồn. Trong tình huống này, hãy sẵn sàng di chuyển nhanh chóng.

- Đặc biệt cảnh giác khi đang lái xe và quan sát các dấu hiệu như vỉa hè bị hư hại hay bùn, đá bất ngờ rơi xuống.

- Nếu được yêu cầu hoặc quyết định di dời, hãy mang theo vật nuôi của bạn.

Lực lượng cứu nạn tìm kiếm người mất tích sau vụ sạt lở đất tại Alausi, Ecuador, ngày 27/3/2023. (Ảnh: Reuters)

Tôi phải làm gì sau khi xảy ra sạt lở đất?

- Tránh xa khu vực bị sạt lở vì vẫn có nguy cơ xảy ra vụ sạt lở khác.

- Kiểm tra xem có người nào bị thương và mắc kẹt gần khu vực sạt lở hay không, song không được vào khu vực này. Hãy chỉ cho lực lượng cứu nạn vị trí của những nạn nhân.

- Hỗ trợ người láng giềng có thể cần được hỗ trợ đặc biệt như trẻ em, người cao tuổi và người khuyết tật.

- Theo dõi tin tức khẩn cấp mới nhất trên các phương tiện truyền thông của địa phương.

- Đề phòng nguy cơ xảy ra lũ lụt sau sạt lở.

- Báo cáo cơ quan chức năng nếu dịch vụ điện, nước,... bị hỏng.

- Kiểm tra nhà ở và khu đất chung quanh có bị thiệt hại gì không.

- Nhanh chóng trồng lại cây trên khu đất chịu ảnh hưởng của vụ sạt lở ngay khi có thể vì xói mòn do mất lớp đất phủ có thể dẫn tới lũ quét.

HOÀNG HÀ