Cồng chiêng trong sử thi M’nông
Văn hóa - Ngày đăng : 08:34, 02/12/2011
Hiện nay, Thư việntỉnh đang lưu giữ 26 bộ sử thi M’nông để phục vụ bạn đọc. Mỗi bộ có ít nhất3.000 câu và có bộ trên 15.000 câu. Mỗi câu có từ 7-10 chữ dưới dạng văn vần.Trong đó có nhiều bộ có 4 đến 5 lần đề cập đến cồng chiêng và mỗi lần có 7-10câu dưới nhiều góc độ khác nhau. Có khi chiêng diễn tấu trong lễ hội, khi mừngthắng trận, cồng chiêng đang trao truyền cho con cháu.
Trong 26 bộ sử thi ấy,có một bộ mang tên “Cướp chiêng cổ bon Tiăng” gồm 1.159 trang, với 12.983 câuphản ánh cuộc chiến tranh xảy ra giữa bon Tiăng và bon Ndu Con Srât. Từ mộtnguyên nhân: Bon Tiăng giàu có, một ngày nọ bon mở hội, ăn uống no say và mangchiêng cổ quý hiếm ra đánh. Tiếng chiêng vang, bay xa, qua nhiều đồi, nhiều núiđến nhiều bon và đến bon Ndu Con Srât. Anh em nhà họ Yang Con Srăng – Tring ConSrât nghe tiếng chiêng đã sinh lòng tham, sau đó kéo cả làng đến cướp chiêng cổvà bốn người phụ nữ của bon Tiăng. Ở tác phẩm này có 16 đoạn, mỗi đoạn có 6 đến8 câu đề cập đến chiêng, ở các trang 616, 672, 713, 719, 860, 1077.
Các nghệ nhân thể hiện bài chiêng“Mừng lúa trổ bông”. Ảnh: Ngọc Tâm |
Sau khi phản ánh vềcảnh giàu có, cảnh mùa bội thu của bon Tiăng, một đoạn sử thi đề cập đến làkhông khí vào hội, họ đâm trâu nướng thịt và đều sử dụng chiêng.
Bon Tiăng đang lênkhói nướng thịt
Bon Tiăng đang vuinhạc cồng chiêng
Họ uống rượu đánhchiêng không dứt
Đánh cồng gle đánh mãikhông dứt
Họ đánh vui như hộiđâm trâu.
Không khí vào hội,tiếng ồn ào của thanh niên, người lớn, trẻ con, trong nhà, ngoài sân đến bờsuối cứ rộn ràng tiếng chiêng và tiếng chiêng là chủ đạo.
Trong làng đang vangtiếng cồng chiêng
Trong làng đang ồn àonáo nhiệt
Từ ngoài sân nghe vangtiếng cồng
Từ bờ suối vang tiếngkéo chỉ
Từ trong làng nghevang tiếng chiêng.
Trong tác phẩm này,nhiều đoạn thể hiện từng bài chiêng để phục vụ cho một công việc cụ thể, nhưchiêng thơ vang lên khi làm cỏ, chiêng Vikvak tấu lên khi tuốt lúa, chiêng burtấu mừng khi khách đến nhà.
Có đoạn thể hiện sựtrao truyền chiêng cho con cái trong nhà, được phân công mỗi người ở một vị tríchiêng, người đánh chiêng Bang, người đánh chiêng Tru, người đánh Ndăt, chiêngTrọ, chiêng Con… Và có đoạn trong sử thi diễn tả cách đánh chiêng, tư thế đánhchiêng như thế nào để có âm vang như:
Đánh cùi tay chiêngkêu vang xa
Để bàn tay chiêng kêuâm vang
Họ đánh chiêng mắt ngólên trời.
Miêu tả những thao tácđánh
chiêng để tạo ra tiếngvang và từng loại chiêng được ghi chép khá tỉ mỉ về độ ngân của chiêng ngắn,dài cũng khác như:
Đánh bằng tay bộchiêng Yau kêu to
Đánh chiêng kiểu Prehtiếng ngân kéo dài
Đánh chiêng kiểu Sraitiếng ngân đứt đoạn
Đánh chiếng kiểu Biătngóc đầu nhìn trời.
(Tác phẩm “Tiăng giànhlại bụi tre lồ ô”, trang 672)
Tác phẩm “Yơng, Yanglấy ống bạch tượng người”, gồm 12.751 câu, trong đó trang 1076 cũng diễn tảcảnh lễ hội và tiếng chiêng trong làng vang lên liên hồi, thường xuyên, thểhiện sự giàu có, thịnh vượng của bon làng; cho ta một cảm nhận chỉ có chiêng vàtiếng chiêng mang lại niềm vui, niềm say mê cho mọi người.
Họ uống rượu đánhchiêng không dứt
Đánh cồng gle đánh mãikhông chán.
Tiếng chiêng không chỉvang lên trong lễ hội mà còn góp mặt cùng vớiâm thanh của trống, mừng bạn đến nhà.
Uống mừng khách, Tiăngđánh chiêng Yau
Họ đánh trống vangsuốt trong làng
Họ đánh cồng vang suốttrong làng.
(Tác phẩm “Lấy hoa bạchoa đồng”, trang 487)
Tác phẩm “Yang bánBing Con Lông”, với 7.671 câu, trong tác phẩm này từ câu 4952 đến câu 4960,trang 551 diễn tả lại lễ rước hồn cho chiêng, để chiêng được linh thiêng, mangtâm nguyện của con người đến với thần linh, để thần linh phù hộ cho con ngườikhỏe mạnh, làm nương được mùa và mỗi khi nghe tiếng chiêng ngân, chiêng vanggây xúc động lòng người, hướng con người sống yên vui hòa bình. Vì lẽ đó họ làmlễ nhập hồn cho chiêng:
Ta khấn vái hồn chiêngYau này
Ta cầu hồn chiêng điquanh bon ta
Họ đánh chiêng nghetiếng nhạc ngân nga
Tiếng nhạc chiêng ngânnga vang rung rung
Tiếng nhạc chiêng ngânrung dưới mái nhà.
Tô ĐìnhTuấn